کاربرد گچ در معماری اسلامی

معماران در عصر اسلامی به استفاده از گچ پرداختند.بهترین مثال برای این نقش و نگارهای گچی دقیق در طاق های مسجد جامع نائین و محراب است که یکی از کهن ترین مسجد های ایرانیست که تا کنون برجای مانده است.
این مسجد در زمین های هموار میان شهر یزد و اصفهان قرار دارد و نقش های گچی دقیق آن مانند خود بنا به قرن ۱۰ برمیگردد و از شکل های گیاهی و هندسی تشکیل میشود که انسان را به یاد نقش و نگار های عباسی که در خرابه های سامره پیدا شده است، می اندازد.
اما به جهت کتیبه هایی که با خط خوش بر آنها نقش شده است با آنها تفاوت دارد.
از گچ بری های ایرانی روزگار سلجوقیان آثاری به دست ما رسیده که اشکالی از انسان و حیوان را می نماید و از نظر هنری بسیار گرانبهاست.
از سوی دیگر کاوشگران در ساوه وری به نمونه هایی از تزئینات گچی رنگی و زیبا دست یافته اند که در یکی از آنها چهره شاه در میان جرگه درباریان نقاشی شده و در آن لوحه ای به نام سلطان سلجوقی، طغرل دوم به چشم میخورد.
بهترین گچبری ها و تزئینات گچی در بناهای ایران اسلامی به قرن ۸ برمیگردد که در آن زمان محراب های بسیاری از مسجدها از گچ ساخته می شد و دارای نقش های دقیقی بود که عناصر نوشته بر زیبایی و جذابیت آن می افزود.
یکی از مهمترین و گرانبهاترین این محراب ها محراب الجاتیو در مسجد جامع اصفهان است و نام سازنده آن ” بدر” را در خود دارد.
در دوره ممالیک بحری، روش تزیین دیوارها با نوار های گچی منقوش به عناصر نوشتنی، روی زمینه تزئینات گیاهی رایج گردید که نمونه آن را در بالای پنجره مسجد ” الظاهر بیبرس” مشاهده می شود. زیباترین نمونه های گچی مملوکی، در پنجره های گچی مشبک موجود دیده می شود که با اشکال هندسی همراه با شیشه های رنگین تزیین شده است.
این پنجره ها را حاشیه هایی مزین به عناصر برگ و شاخه و نوشته های کوفی در بر گرفته است.
دوره تیموری عصر به وجود آمدن رسمی بندی و کاربندی هایی از قالب های گچی مقرنس و قطار بندی های گچی ارزشمند است.
به طور کلی، در هنر گچبری این دوران انواع خطوط کوفی مشجر، مزهر، معقد و مشبک و نیز خط های محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و نستعلیق و به خصوص از خط معقلی، استفاده فراوان شده است. از آثار فراوان این دوره میتوان به مقرنس بندی های گچی ارزشمند سر در مسجد میدان کاشان، قطاربندی های گچی مدرسه خرگرد در خواف و خطوط گچ بری شده در بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام را نام برد.
در دوره صفوی، هنر گچبری وارد روش های خاصی میشود. به طوری که زیباترین مقرنس بندی های گچی با عناصر گوناگون به خصوص مقرنس های طاس و نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه های گچی دالبری، زینت بخش کاخ های شاهی شده است.